برخی لغات:

1-گوی گول:(نام مکان). هپسنه مترادف افسانه

2-آلما: میوه ممنوعه به باور عده ای، سیب، خریدنی

3-جور: قرعه . ستم

4-کوینک یازماق: پیراهن سوگند. درین قویو: عمق چاه حقیقت که با محاسبه پرش 5 بز محاسبه شده است

5- موو: موج. دراز

6-چیگید: پنبه دانه

7-قویروق:دنبه

8- داری. چاتلار: ارزن و چات نوعی از روئیدنی-ترکیدن

9- میمون: نمادی از شیطان و نفس

اضافات در ابیات:

آت گئيمَه قيغلادي//آت گئيمی دَليك دَليك//قورباغا بولوح بولوح *قورباغاني حاخلاديم//حسن بَيَه ساخلاديم// حسن بيين نَيه وار //گوي مينجيقلي آتي وار //اَللي باتمان گوتي وار

یا

 آهونو ووردوم داشینان //گوُزلری دوْلدو یاشینان// گیتدی دوْغدو بیر اوْغلان // آدین قوْیدو سولئیمان

یا

 گوموشلری ایتیردی// هیندوستانا یئتیردی// هیندوستانین آتلاری // اوْنو گوردو کیشنه دی// آرپا-سامان ایسته دی// منده آرپا بوغدا یوْخودور// شاه قیزیندا چوْخیدور// شاه قیزی قالی توْخوردور// ایچنده بولبول اوخور// اوْنون کیچیک قارداشی // تانیرینین کتابین اوخور

یا

گيلان يولي سولودور// سودا باليق دولودور// گيلان يولي سر به سر//ايچينده ميمون گزر// ميمونون بالالاري //مني گورجك آغلادي// اورگيمي داغلادي//تومانينا قيغلادي//توماني دليك – دليك//قورباغا بولوك – بولوك// قورباغاني حقلاديم//حسن بيگه ساخلاديم// حسن بيگين نه يي وار //چاققور –چوقور چايي وار// بيرجه باتمان بيتي وار// اللي باتمان گوتي وار

یا

حسن بيگين نه يي وار// گويدن گئدن آتي وار// يئردن گئدن ايتي وار// حسن بيگين آتي اولوب// گلين گئدك گتيرك// اوردوبادا ايئتيرك//اوردوباد ين قوشلاري// قاقيلدار آرپا ايستر// آرپاني كيمدن ايستر// كيليمچيدن ايستر// كيليمچي كيليم توخور// يانيندا بوبلول اوخور

یا

تومانی بولوک بولوک//آفتابا دلیک دلیک//حسن به یین نه یی وار//طوله ده بیر آتی وار//آتینا آرپا ایسدر//آرپانی کیملر ساتار //خان قیزی خانلار ساتار //حسن به یین نه یی وار//یازی یازان اوغلو وار//ایپک تیکن قیزی وار//حسن به یین گؤی آتی//او دره ده کیشنه ییر//باجیسی کیلیم توخویور//ایچینده بولبول اوخویور

بخش نظرات :

1-اگر سیب را میوه ممنوعه در نظر بگیریم اشاره به هبوط آدم است و دنبال حقیقت بودن در جهان مادی. برداشت دیگر از دست رفتن دسترنج و ستم و غارت است.

اوشودوم ها اوشودوم*داغدان آرمید داشیدیم

آرمیدیمی آلدیلار*منه ظولوم سالدیلار( جایی آلماجیغ گفته شده که شهری در خراسان لاین کهنه ، آلما سیب و در جای دیگر کقته اند:) یا عنوان شده : آلماجیغیمی آلدیلار* منی یولا سالدیلار*من یولدان بئزارام * درین قویو قازارام (آلماجیغ = آنچه گرفتنی بود یا غارت کردنی بود. سیب کوچک)

2- نوشتن پیراهن از رسوم قدیم برای اثبات حقانیت و هم چنین دوری از ضرر بود.

من ظولومدن بئزارام*کتان کؤینه ک یازارام(درین قویی قازارام*درین قویی بئش گئچی*هانی بونون اركجی*اركج قازاندا قینار*قنبر یانیندا اوینار )

 کتان کؤینه ک میل میلی*گل اوخو بیزیم دیلی(میلمیلی پارچه راه راه) بیزیم دیلی اورمو دیلی*بیزیم دیلی مور دیلی ( مور =موج .جنبیدن)

3-گوی گول منطقه ای سرسبز. هپسنه مخفف افسانه برای مجموع دستیابی به حقیقت.

{آیری اوخویان بیله باشیلیر(گؤیگلده بیر قوشویدی*باغچایا قونموشویدی*به ی اوغلو گؤرموشویدی*اوخوینان وورموشویدی * من اوخوندان بئزارام*کتان کؤینه ک یازارام) گوی گوُل= نام استان و پارک جنگلی در آذربایجان شوروی) در ارومیه هم اینگونه گفته می شود: {هپسنه بير قوشويدي*باغچايا قون موشويدي *بَي ا‏‏‎‎‏ُغلي گؤرموشويیدی* اُخونان وورموشويدي* مُن اُخونان بيزارام* كتان كوينك یازرارام (هپسنه نزدیک به کلمه افسنه یا افسانه تعبیر شده و در گویش تربتی و بجنوردی و سبزواری اوَسان هم گفته می شود . در کلیدر دولت ابادی هم اوسنه بابا سبحان به افسانه باباسبحان اشاره می کند) کتان کوینک یازماق نوعی ایناندیرما یا قسم خوردن است پیراهن از قران}

4-برخی اضافات توسط مردم بومی هر منطقه به موضوع افزوده شده است و برخی وقایع را به افسانه گره زده اند.

اركج قازاندا قینر*قنبر یانیندا اوینار* قنبر گئتدی اودونا*قارقی باتدی بودونا*قارقی دگیل قمیشدی *بئش بارماقی گوموشدی آیریسی اوخور: ئِرکج قایا باشیندا*های ائله دیم گلمه دی * "چیگید" وئردیم یئمه دی*
چیگید قازان دا قاینار*قنبر یانیندا اُوینار( قایا منطقی تر است ، چیگید یا چییت همان تخم پنبه-پنبه دانه را گویند که برای فربه شدن به دام می دهند محصولی که بعد از اسیاب یا کوبیدن یا جوشاندن پنبه دانه بدست می اید)( قنبر بجر اسم خاص بودن گاهی به فقیر و داستان گو هم اطلاق می شود  در جایی بجای قنبر سلیمان گفته شده و ادامه داده اند:  گوموشلری ایتیردی * هیندوستانا یئتیردی * هیندوستانین آتلاری * اوْنو گوردو کیشنه دی * آرپا-سامان ایسته دی * منده آرپا بوغدا یوْخودور * شاه قیزیندا چوْخیدور * شاه قیزی قالیتوْخوردور* ایچنده بولبول اوخور* اوْنون کیچیک قارداشی تانیرینین کتابین اوخور

اورمودان گلن آتلی*بئلینده داری گه تدی*دارینی وئردیم قوشا*قوش منه قاناد وئردی( اورمیه یکی از مناطق کشت چاودار و ارزن آست)در جای دیگر گفته شده: اورمودان گلَن آتلار *آغزين دا يييَن چاودار*تات مَنه داري وِردي*داري ني سپديم قوشا(کلمه تات رامعادل عربی عجم میدانندو در کتیبه اورخون به معنای اتباع و رعیت آمده است) در محل دیگر خوانده شده: قارقی دگیل قمیشدی *بئش بارماقی گوموشدی*گوموشی وئردیم تاتا *تات منه داری وئردی) گیاه قارقی( نی) ارزش گذاری شده به قیمت گوموش( نقره)

5- آرزوی انسان برای دستیابی به حق و حقیقت.

قاناد چاالدیم اوچماغا*حق قاپیسین آچماغا*حق قاپیسی کلید دیر*حق قاپیسی قیفیلدیر( حق جویی را کلید مشکل میداند ولی قفل را برگردن شتران در گردش می پنارد)

قیفیل ده وه بوینوندا*ده وه شیروان یولوندا

شیروان یولو سر به سر*ایچینده آهو گه زه

{درجای دیگر اینگونه خوانده شده(کلید ده وه بوینوندا*ده وه کرمان یولوندا*کیرمان یولو سر به سر*ایچینده مئیمون گه زه ر) باز خوانده شده : شيروان يولي سَربه سَر *ايچينده ميمون گَزَر *يمونون بالا لاري *مني گوردي آغلادي).( شیروان در خراسان شمالی ، استان کرمان و استان گیلان محل زیست انواع گوزن و آهو زرد ، شوکا و مرال می باشندولی زیستگاه میمون بومی و غیر بومی در خراسان شمالی و کرمان تائید نشده است )

آهونون بالالاری*منی گؤردی آغلادی*باشا قارا باغلادی.در جای دیگر ادامه میدهند: آهونو ووردوم داشینا *گوُزلری دوْلدو یاشینا * گیتدی دوْغدو بیر اوْغلان * آدین قوْیدو سولئیمان)}

{در جای دیگر خوانده شده_( کیرمان یولو سر به سر*ایچینده مئیمون گه زه ر*مئیمونون بالالاری*منی گؤردو آغلادی*تومانینا قیغلادی) این در صورتی است که وجود میمون در کرمان تائید نشده است)}

6-بئش گئچی-بئش مارماق : عدد پنج در افسانه هاي ایرانی پنج، شماره انگشتان دست و پاي آدمی است. تعداد حواس را بیان میکند. «علامت وصلت است و فیثاغورثیان آن را عدد نکاح خوانده اند. در ضمن پنج، عدد مرکز، هماهنگی و توازن است.» (شوالیه، 1378 :24 .( چینی ها کلیۀ قوانین بشري را پنجگانه میدانند که پنج رنگ و طعم و لحن و سیاره نمونه اي از آن هستند. در هند پنج عدد خداي شیواست و اصل زندگی را نشان میدهد. در اسلام نیز عدد پنج اشاره به پنج نور آفریده شده پیش از نخستین آدم دارد. درفرهنگ نمادها ستارة پنج پر، پنج نماز، خمس اموال، پنج تکبیر، پنج کلید قرآن مجید در راز عرفان و پنج انگشت دست حضرت فاطمه را نشان از تقدس این عدد در اسلام میداند. (همان: 252 .(عدد پنج در بین برخی از فلاسفه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است، به طوري که معتقد به «قدماي خمسه» هستند و پنج اصل خدا، نفس، هیولی(عنصر. مایه. ماده )و زمان و مکان را قدیم میدانند. البته اسماعیلیان به تقدس عدد پنج معتقدند (همان:260.(

عدد پنج دراسلام نماد و نشانی از دست گشاده و بخشش، ستاره پنج پر، حواس پنج‌گانه، پنج ستون دین، پنج مرتبه نمازهای روزانه وفاطمیون (جدا از شیعیان) آن را نماد دست دخت پیامبر اسلام دانسته و آن را «دست فاطمه»، خمسه (پنجه) یا کف می‌نامند؛ ترسایان (مسیحیان) آن را دست «مریم باکره» و یهودیان دستِ «میریام» (خواهر موسی) می‌دانند؛ که همگی تحت تأثیر زنانگی بوده‌است. اسماعیله به 5 امام مقیدند و در مابقی اختلاف نظر دارند. علامت دست بر سر علم و کتل و کوبه درب و غیره هم از همین موضوع متاثر است.

نتیجه:

مجموع دریافت ها از ده ها مورد خوانش این منظومه در جوامع ترک نشین نشان ازدیرینگی و گسترگی آن در بین ترک ها در نقاط مختلف دارد. براساس منطقه ای و شرایط محیطی یا ادبی ، ابیاتی بر آن اضافه یا کاسته شده ولیکن شاخص اصلی شعرکه حکایت از مورد ظلم واقع شدن، دنبال حقیقت گشتن و دشواری دستیابی به حقیقت دارد ثابت مانده و باورهای افسانه ای و حقیقی درمتن شعردر هم آمیخته شده است.(( قابل نقد کامل از طرف خواننده)کرم زاده